Tanzimat’tan Günümüze Diyarbakır Cilt 1
Editörler: Oktay Bozan, Hakan Asan, Hatip Yıldız, Mehmet Salih Erpolat
Manas Yayıncılık, 2019, s.578, Elazığ






        Irak ve İran’ı Akdeniz ve Karadeniz’e bağlayan yolların kavşağında kurulan Diyarbakır, milâttan önce 2300’den beri önemli bir yerleşim merkezidir. Diyarbakır’ın bu kritik konumu insanlık tarihi boyunca Diyarbakır’ı çok önemli kılmış ve her zaman dikkatleri üzerine çekmiştir. Bereketli toprakları ve tarihi yolların kavşak noktası olması hasebiyle, imparatorlukların mücadele sahası olmuştur. Diyarbakır, dünyada benzeri çok az bulunan kitabeleri, kabartma resim ve simgelerle süslü muazzam surları, çeşitli anıtlarıyla bir “Müze Şehir” özelliği taşımaktadır. Tarihin, sanatın, kültürün insanla kucaklaştığı, kadim halkların hatırası ve insanlığa emaneti olan şehirdir Diyarbakır, insanlık tarihi kadar kadim bir kent olan Diyarbakır, insanoğlunun ilk izlerinin bulunduğu, üretimin ve yerleşik hayatın başladığı müstesna yerlerden birisidir. Mezopotamya’nın bereketli topraklarının bağrında, Dicle’nin cömert sularıyla düşlerin yeşerdiği Diyarbakır, insanlığın ortak mirası, düşlerin ve tasavvurların taşlara nakşedildiği abidevi şehir özelliği taşımaktadır. Kültürlerin, medeniyetlerin, inançların; kısacası insana dair her şeyin bileşkesi olan Diyarbakır’ı hangi kelimelerle ifade edersek edelim bu kadim şehir, söylenmek istenenden daha öte bir anlamı ifade eden bir kenttir. Diyarbakır, bizi sadece geçmişe ve onun karanlık gizemli dehlizlerine çekmez. Aynı zamanda bir gelecek tasavvuru oluşturur, geleceğe dair bir şeyler fısıldar. Çok sayıda medeniyete ev sahipliği yapan ve aynı zamanda yeni medeniyetlerin inşasına ilham kaynağı olan bu kentin bünyesinde barındırdığı belleğe bakıldığında bunu hemen hissederiz. Bu nedenle Hurri-Mitanniler, Asurlular, Urartular, Medler, Persler, Bizanslar, Emeviler, Abbasiler, Mervaniler, Artuklular, Eyyubiler, Selçuklular, Akkoyunlular ve Osmanlılar bu şehirde hüküm süren devletlerden bir kısmıdır. Yüzyıllarca Bizans ve Sasani imparatorlukları arasında el değiştiren Diyarbakır, Hz. Ömer döneminde bölgenin fethiyle görevlendirilen İyâz b. Ganm’ın ordusunun sol kanadına kumanda eden Hâlid b. Velîd tarafından fethedilerek İslam beldesi haline gelmiştir. Böylece İslam dünyasının önemli bilim ve kültür merkezlerinden biri olmuştur.
Osmanlı Devleti’nde geniş bir coğrafyanın idare merkezi olan Diyarbakır, uzun süre Musul’dan Halep’e, Van’dan Erzurum’a, Sivas’tan Maraş’a kadar olan geniş bir bölgenin idare merkezi de olmuştur. Diyarbakır hakkında bugüne kadar onlarca sempozyum, konferans ve panel düzenlenmiştir. Farklı zamanlarda ve değişik kurumlarca düzenlenen bu etkinliklerde ele alınan konuların önemli bir kısmı kitap halinde basılarak tarihe kayıt düşülmüştür. Diyarbakır, gerek tarih boyunca geniş bir bölgenin idare merkezi ve gerekse de bazı devletlerin başkenti olması nedeniyle yapılan her sempozyumda çok önemli verilere ulaşılmıştır. Bu kitaptaki bildiriler 2-5 Kasım 2017 tarihinde Dicle Üniversitesi’nde yapılan “Uluslararası Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Diyarbakır” konulu sempozyum ile 8-9 Kasım 2018 tarihinde yine Dicle Üniversitesi’nde yapılan “Uluslararası Cumhuriyet Döneminde Diyarbakır” konulu sempozyumlarda sunulmuştur. Bu iki sempozyum, Diyarbakır’ı dünden bugüne bütün yönleriyle anlamak amacıyla önceki yıllarda yapılmış sempozyumların devamı niteliğindedir.
Diyarbakır üzerine ne kadar araştırma yapılırsa yapılsın,bu tarihi belde, sürekli yeni şeyler söylemeye müsait zenginliğe sahip bir şehirdir. Sempozyumdaki bildirilere bakıldığında; şehrin idari-askeri-sosyal ve ekonomik yapısı, müslim-gayrimüslim ilişkileri, aşiret-eşraf-iktidar münasebetleri, edebiyat, sanat ve siyasette bazı öncü şahsiyetlerin fikir ve düşünceleri, eğitim, mimari, sanat, basın, konsolosluklar, misyonerlik faaliyetleri başta olmak üzere 87 ayrı bildiri yer almıştır. Bu bildiriler, şehrin tarihine ve kültürüne dair keşfedilmemiş birçok bilgiyi gün yüzüne çıkarmıştır.